آیت الله دکتراسماعیل گندمکار

پنجمین کنفرانس از سلسله نشست‏‏های دین و فرهنگ در ساعت 6 بعد ازظهر روز جمعه مورخ 19/9/1389 در تالار سخنرانی رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در برلین برگزار گردید.

خانم دکتر «اشتفانی برینکمان»  - Dr. Stefanie Brinkmann-  استاد اسلام شناس، عربیست و محقق شیعه انستیتو شرق شناسی لایپزیک - Orientalisches Institut Leipzig- وابسته به دانشگاه لایپزیک در آلمان سخنران این دوره از سمینار و عنوان سخنرانی ایشان «مخطوطات اسلامی در لایپزیک، نگاهی به تاریخچه و تحقیقات یک میراث فرهنگی» بود.

در ابتدای این نشست آقای حسن صادقی، قاری بین الملل قرآن کریم به تلاوت آیاتی از کلام الله مجید پرداخت. سپس آقای دکتر رهنما، رایزن فرهنگی کشورمان ضمن خوش آمدگوئی و تشکر از میهمانان حاضر در جلسه اظهار داشت: باعث خوشحالی است که در ادامه ی میزگردهای دین و فرهنگ، امروز خانم دکتر برینکمان، استاد اسلام شناسی و عربیست انستیتو شرق شناسی لایپزیک میهمان این دوره از نشست های  دین و فرهنگ رایزنی است تا آخرین دستاوردهای تحقیقاتی و علمی انجام پذیرفته در زمینه مخطوطات اسلامی در انستیتو شرق شناسی لایپزیک از نزدیک آشنا شویم.

رایزن فرهنگی کشورمان در ادامه افزود: قبل از آغاز سخنرانی خانم دکتر «برینکمان» لازم است نگاهی کوتاه به سیر تاریخی هنر خطاطی و تذهیب بیافکنیم. خط کوفی در قرون اول و دوم همه‏ی بار زیبایی را به تنهایی به دوش می کشید. به این ترتیب وقتی تذهیب به قرآن راه یافت، کمتر جلوه‏ای داشت اما خط کوفی طی چهار قرن دچار تحول شد به نحوی که در آغاز قرن پنجم عملکرد اصلی خود را که انتقال اندیشه و ایجاد ارتباط بود از دست داد و صرفاً جنبه‏ی تزیینی پیدا کرد.

آقای دکتر رهنما سپس گفت: از قرن چهارم شکل ظاهری قرآن ها نیز دچار تغییرات اساسی گردید. کاغذ جای پوست را گرفت و تزئینات افقی به عمودی تبدیل شد و خط کوفی نیز دیگر در نگارش متن اصلی مورد استفاده قرار نگرفت و خطوط نسخ، ریحان و محقق در کتابت قرآن بکار رفت. اولین قرآن مذهّب به خط نسخ در سال 391 ه. ق در بغداد و اولین قرآن به خط محقق در سال 555 ه. ق در ایران کتابت گردید.

در ادامه رایزن فرهنگی کشورمان با اشاره به کیفیت انتزاعی و تصویری خاص هنر خوشنویسی که بیان اندیشه و احساس را ممکن می‌سازد، افزود: از سلیقه های هنری در نگارش قرآن در این زمان که نقطه اوج در کمال گرایی هنر کتابت قرآن بشمار می رود، تذهیب دو صفحه آغازین قرآن است که متفاوت با تذهیب سایر صفحات آن می باشد.

یکی از اتفاقات مهم در عرصه خوشنویسی و تذهیب به عنوان هنری مستقل و یا مکمل توجه و علاقه هنرمندان به ارائه آثاری در قالب هایی نو همچون «چلیپا» و «سیاه مشق» بود و در ادامه روش سطر‏نویسی رایج شد که خوشنویس با استفاده از ترکیب بندی چشم نواز حروف به بهترین وجه پیامی را به خواننده می‏رساند.

وی در ادامه اظهار داشت: در یک کتاب خطی می توان نشانه‏های عمده فرهنگ قومی را یکجا نظاره کرد: هنر را در خوشنویسی، نقاشی و تذهیب؛ ایمان را در متون مذهبی؛ فن و صنعت را در کاغذ سازی، جلد سازی و صحافی. و در این چارچوب مخطوطات حاوی کلام الهی در واقع خود محل تقارن هنر و حکمت و صنعت می گردد.

رایزن فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: بهر حال دو مورد را باید در مورد مخطوطات مد نظر داشت. نکته اول جنبه هنری آنها و نکته دوم وجه علمی و ادبی و در بخش وسیعی از مخطوطات مفاهیم و تعالیم مذهبی. در بٌعد هنری دست نوشته ها ریشه و سیر تکاملی طیف گسترده ای از هنرهای دستی را – همانند عمل آوری کاغذ، کار با چرم برای تجلید، هنر صحافی کتاب، کتابت با شیوه های سنتی، تزئینات نوشته ها، نگارگری و تذهیب و .... - در بر می گیرند.

اکنون طی سخنرانی ارزشمند خانم دکتر «برینکمان» با این وجوه متنوع در مخطوطات اسلامی آشنا خواهیم شد و در پایان سخنرانی، فرصتی برای شما میهمانان ارجمند وجود خواهد داشت تا با طرح سؤالات خود در این بحث مشارکت نمایید.

سپس خانم دکتر « اشتفانی برینکمان» در جمع فرهنگ‌دوستان ايراني و آلماني كه در سالن كنفرانس رايزني فرهنگي اجتماع كرده بودند، سخنان خود را تحت عنوان «مخطوطات اسلامی در لایپزیک، نگاهی به تاریخچه و تحقیقات یک میراث فرهنگی»  به شرح ذیل آغاز كرد:

دستنویس‏ها نه تنها به عنوان یک میراث فرهنگی و یا مجموعه ارزشمند و باشکوه هنری تلقی می‏گردنند، بلکه این آثار به جامانده تاریخ گذشته نیاکان ما را روشن تر و شفاف تر می سازد و هر از گاهی به اصلاح و بازنگری در آن می پردازد. البته در تحقیقات تاریخی می‏توان از منابع و سرچشمه‏های اصلی دیگری همانند سکه ها، کتیبه ها، نقاشی ها و ابنیه ها استفاده نمود ولی هنگامی که سخن از تاریخ اسلامی به میان می آید، دستنویس ها بعنوان مهمترین منبع تحقیقاتی محسوب می شوند.

اسلام شناس و عرب شناس مشهور روسی « ایگناتیه کراچوفسکی» - Ignatji Kratschkowski- در یکی از آثار خود پس از تحقیقات و پژوهش های دراز مدت بر روی دستنویس های کتابخانه های پترزبورگ – St. Petersburg- خاضعانه در برابر مخطوطات عربی سر تسلیم فرود می آورد و می نویسد: « به یاد آور که تو چگونه به ما زندگی ارزانی کردی. به هنگامی که ما با دقت به سطرهای از بین رفته تو می نگریستیم، تو چگونه به آرامی هدف خود را به نمایش گذاشتی و از هنر خوشنویسی ناگهان تاریخ گذشته را بر ما ارزانی نمودی و چگونه در تماشاچی برانگیختگی ایجاد کردی و .... »

سپس دکتر «برینکمان» در ادامه سخنرانی خود به تاریخچه‏ی مخطوطات اسلامی انستیتو شرق شناسی لایپزیک پرداخت و افزود: در حال حاضر تعداد فراوانی از نسخ خطی اسلامی در مخازن و انبارهای مراکز علمی- تحقیقاتی و کتابخانه های مشهور آلمان نگهداری می شوند که تاکنون به ثبت نرسیده است. این مخطوطات می توانند پاسخگوی سوالات تاریخی بسیاری باشند.

 تخمین های غیر رسمی اولیه که از سوی یکی از همکاران من در دانشگاه لایپزیک درسال 2009 ارائه گردید، نشان می دهد که حداقل بیست هزار نسخه خطی اسلامی در مخازن کتابخانه‏های آلمان نگهداری می شوند که تاکنون در کاتالوگ ها به ثبت نرسیده است. این در حالی است که نسخ خطی اسلامی که نزد افراد حقیقی نگهداری می شوند، منظور نشده است.

در همین حال در بسیاری از کشورهای اروپایی مجموعه های عظیم  و بی شماری از مخطوطات اسلامی بدون بهره برداری در مخازن نگهداری می شوند. در این راستا می توان تنها به هشتاد هزار نسخ خطی اسلامی بر روی پاییروس در کتابخانه ملی وین در اتریش اشاره نمود که تاکنون تنها یکهزار نسخه از آنها ادیت و اصلاح شده است. این نسخ خطی بیشتر مربوط به قرون دوم و سوم ه. ق است و شامل قرار دادهای خرید و فروش کالا، نامه ها، لیست اقلام و کالاهای مصرفی، برگه های مالیاتی و ...  نیز می باشند.

در ادامه خانم دکتر «برینکمان» به پروژه تهیه کاتالوگ و دیجیتالیزه نمودن دستنویس های خطی انستیتو شرق شناسی لایپزیک و نیز  ارائه خدمات آنلاینی اشاره كرد و افزود: بخش شرق‏شناسی دانشگاه لایپزیک از سده نوزدهم میلادی بصورت نهادینه فعالیت رسمی خود را آغاز نمود و هدف اصلی آن تحقیق و بررسی زبان های بیگانه و محور اصلی آن زبان و ادبیات عرب بود. سپس در پایان قرن نوزدهم و ابتدای سده بیستم میلادی بخش «اسلام شناسی» در دانشگاه لایپزیک تاسیس گردید و به دنبال آن زیر مجموعه های آن همانند « عرب شناسی» ، « ایران شناسی» و « ترک شناسی» ایجاد گردید.

وی افزود: تهیه کاتالوگ و ثبت دیجیتالی مخطوطات اسلامی و غیر اسلامی تاکنون تحت پروژه‏های تحقیقاتی مختلف در سطح اروپا صورت پذیرفته است که می توان به پایگاه اینترنتی «میراث فرهنگی اروپا»  ملقب به (ECHO) -European Cultural Heritage Online - اشاره نمود که در آن تلاش شده است مجموعه نسخ خطوط میخی را در سطح جهان بصورت دیجیتالی جمع آوری نمایند.

کنسرسیوم پژوهش کتابخانه های اروپا – Consortium of European Research Libraries- مشهور به «CERL» نیز با ایجاد پرتالی در وحله اول اقدام به جمع آوری دستنویس های خطی غیر اسلامی در حوزه کشورهای دریای مدیترانه نموده است.

از سوی دیگر در سال 2009 برای بررسی و تحقیق پیرامون دستنویس های شرقی – شامل دستنویس‏های شرق و جنوب شرقی آسیا – در هامبورگ پروژه اروپایی «مطالعات مقایسه ای دست نوشته های شرقی» ملقب به « Comst» -Comparative Oriental Manuscript Studies  - تاسیس گردید. یکی از اهداف این پروژه انتشار یک دایره المعارف فرهنگ دست نوشته های آسیا و آفریقا تا پایان سال 2015 میلادی است.

در این راستا می توان از « بنیاد میراث اسلامی الفرقان» -Al-Furqan Islamic Heritage Founditon- در لندن نام برد که در سال 1988 تاسیس گردید و در سطح بین المللی مسئولیت درج و انتشار ادبیات تخصصی در زمینه مخطوطات اسلامی و برگزاری کنفرانس ها و پروژه های تحقیقاتی در سراسر جهان را عهده دار است.

همچنین در سال 2006 میلادی «موسسه نسخ اسلامی» -Islamic Manuscript Association - مشهور به «TIMA» که مقر آن در شهرهای قاهره و کمبریج است، تاسیس گردید. این موسسه نیز درچارچوب حمایت از انتشارات و پروژه های دستنویس های اسلامی فعالیت می کند و سالیانه یک کنفرانس بین المللی در شهر کمبریج برگزار می نماید. گفتنی است در این موسسه حضور دانشمندان و متخصصان ایرانی بسیار پر رنگ است که می توان از نمایندگان کتابخانه ملی ایران، موزه رضا عباسی، دانشگاه های تهران، مالک اشتر و علامه طباطبایی، کتابخانه مجلس اسلامی، مجمع ذخایر اسلامی قم، مرکز پژوهش میراث مکتوب، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی و .... نام برد. من شخصاً هم با این موسسه همکاری بسیار نزدیکی داشته و در زمینه تهیه طراحی کاتالوگ و بانک اطلاعاتی مشارکت دارم .

سپس خانم دکتر «برینکمان» در ادامه سخنان خود به ذخایر کتابخانه دانشگاه لایپزیک اشاره داشت و افزود: در حال حاضر در این کتابخانه 1850 دست نوشته خطی اسلامی موجود است. در اینجا لازم به ذکر است «مخطوطات اسلامی» یک عنوان کلی است و تعریف ها و برداشت های متفاوتی از آن استنباط می شود و قابل مقایسه با عنوان «هنر اسلامی» است. در اینجا هنگامی که از دست نویس‏های اسلامی کتابخانه دانشگاه لایپزیک سخن گفته می شود، در وحله اول منظور مخطوطات عربی، فارسی و عثمانی – ترکی است.

کتابخانه های دولتی برلین و مونیخ با 11730 و 4300 عنوان بزرگترین مراکز نگهدارنده نسخ خطی در آلمان محسوب می شوند. البته ذخایر نسخ خطی کتابخانه دانشگاه لایپزیک کمتر از کتابخانه «گوتا» - Gotha- در آلمان است.

تاریخ اولین نسخ خطی جمع آوری شده در دانشگاه لایپزیک به اواخر قرن هفدهم میلادی بر می گردد. در سال 1961 شورای مرکزی دانشگاه لایپزیک برای اولین بار به یک تاجر سفارش تهیه یک مجموعه از دستنویس های خطی شرقی را داد. بیشتر این نسخ خطی غنائم جنگی مربوط به دوران جنگ های امپراطوری عثمانی بود.

در این راستا شبکه ی گسترده ای از دلالان نسخ خطی به غارت و یغما رفته از جنگ های عثمانی را در بازارهای روز به کتابخانه ها و افراد حقیقی به فروش می رساندند. البته بخش دیگری از این دستنویس‏های خطی مربوط به هدایای اهدایی از سوی دیپلمات های کشورهای شرقی در آلمان و بقایای ارثیه دانشمندان، کشیشان و شرق شناسان آن زمان بود که سنگ بنای اولیه کتابخانه دستنویس های اسلامی را در دانشگاه لایپزیک بنا نهاد.

در ادامه خانم دکتر «برینکمان» با عنوان این نکته که چون قریب به کل مجموعه مخطوطات کتابخانه دانشگاه لایپزیک برگرفته از غنایم جنگهای امپراطوری عثمانی و یا هدایایی اهدایی از سوی سفارت خانه این کشور بوده است، لذا این مجموعه دستنویس ها تنها منعکس کننده افق و دیدگاه اهل سنت است و در این مجموعه از منابع شیعی کمتر دیده می شود.

         وی سپس با کمک تصویر پردازی به معرفی نمونه هایی از کتب دستنویس دوران مختلف اسلامی پرداخت و به عنوان نمونه به تشریح تاریخی قرآن کریم متعلق به قرن هفتم هجری که در عهد حکومت ایلخانیان – سلطان محمد خدابنده - کتابت شده است و دربرگیرنده سی جزء کامل قرآن مجید بوده است، پرداخت.

همچنین نسخه ای از «کتاب الامامیه» شیعیان، صفحات مینیاتور هنرمندان شیرازی که با طلا زرافشانی گردیده بود و نیز نمایش نسخه‏ای نفیس از دیوان حافظ شیرازی که در قرن هفدهم میلادی نگارش شده بود، از دیگر نمونه‏های ارزشمند دستنویس‏هایی بود که از سوی خانم دکتر « برینکمان» در این نشست معرفی گردید.

در ادامه این جلسه استاد اسلام شناسی انستیتو شرق شناسی لایپزیک به موضوع تحقیقات این دانشگاه پیرامون مجموعه نسخ خطی مشهور به «رفاعیه» پرداخت که در قرن نوزدهم میلادی از سوی محقق عرب شناس لایپزیکی مشهور به « هاینریش فلاشر» -Heinrich Fleischer- با کمک کنسولگری وقت دولت پروس در دمشق از خانواده «رفاعی» خریداری گردید. این مجموعه دربرگیرنده 487 جلد کتاب دستنویس شامل موضوعات مختلف همچون شعر، ادبیات، علوم دینی، سفرنامه ها و .... است.

پایان بخش سخنرانی خانم دکتر «برینکمان» اختصاص به ساختار بانک اطلاعاتی و فعالیت های کتابخانه دانشگاه لایپزیک داشت که به صورت دیجیتال تحت آدرس http://www.islamic-manuscripts.net قابل دسترسی همگانی است.

وی در این زمینه با اشاره به پروژه های در دست اجرا از آنها بعنوان طرحهای نوینی یاد کرد که با استفاده از تکنولوژی جدید نرم افزاری طی دو سال آینده تکمیل می‏گردد و این امکان را برای کلیه علاقمندان به تحقیق پیرامون نسخ خطی فراهم می سازد که با فراخوانی برنامه ها و داده‏های اطلاعاتی شخصاً و بدون هیچ گونه هزینه به سه زبان آلمانی، انگلیسی وعربی به ثبت و تهیه کاتالوگ آنلاینی اقدام نمایند.

خانم دکتر «برینکمان» از این طرح دانشگاه لایپزیک بعنوان یک نوع آوری یاد کرد که پیامد آن جمع آوری مایملک فرهنگی تمدن های جهان و ارائه اطلاعات جامع و کامل در این زمینه به دیگر علاقمندان به تحقیق و تفحص است. وی از دیگر  نکات مهم این پروژه را حفظ مخطوطات در موضوع اسلام و سایر موضوعات دانست که کمتر در دسترس همگان قرار خواهد گرفت.

منبع: روابط عمومی رایزنی فرهنگی ایران در آلمان